Naast Chrétien de Troyes, blijven er twee ander figuren uit de Middeleeuwen onlosmakelijk verbonden met de stad Troyes en met het departement Aube: Rachi en Bernard de Clairvaux. Elk speelde een eminente rol op zijn eigen vlak in de vorming van geesten van zijn tijd.
De jonge Bernard de Fontaine is 22 jaar toen hij de abdij van Clairvaux stichtte in 1115. De cisterciënzer monnik radicaliseert de principes van de stichter van de orde, Robert de Molesme: eenvoud, ontbering, soberheid, ascetisme, mystiek, verzaking en contemplatie.
Deze ontbinding van het materiële maakt het niet meer vreemd aan de gang van de wereld, noch ongevoelig aan de politiek, integendeel: Bernard neemt actief deel aan de creatie van de orde van de tempeliers, rechtvaardigt de “heilige oorlog” in zijn schriften en wordt de prediker van de tweede kruistocht.
De abdij van Clairvaux verspreidde over heel Europa, stichtte tweehonderd cisterciënzer kloosters in verschillende landen en natuurlijk in Frankrijk.
Op verschillende manieren beschouwt men hem als de spirituele gids van het Westen en een van de meest invloedrijke figuren in het Christendom. Maar deze strenge christen, “Sint-Bernard” vanaf 1174 is ook de verdediger van de Joden. We zien hem ingaan tegen de pogromen waarvan ze slachtoffer zijn.
Troyes herbergt in die tijd een belangrijke Joodse gemeenschap. Een van zijn kinderen zal de bekendste jood ter wereld worden en een emblematische figuur van het Judaïsme: Salomon Rachi. De bekendheid van de rabbijn van Troyes is te danken aan zijn uitzonderlijk talent als exegete van de Bijbel en de Talmoed.
De Talmudische school die hij oprichtte in zijn geboortestad strekt talrijke studenten aan die zijn commentaren over de heilige teksten willen horen. Zijn onderwijs bestaat op heden nog steeds en blijft een model voor openheid en de dialoog tussen de culturen.
Het werk van Rachi is waardevol ook voor de verlichting die het ons bracht over de staat van de Franse taal in zijn tijd: de tweede helft van de 11e eeuw, toen het Frans een variante was van het oud Champagne en nog een taal die nog in de kinderschoenen staat. De rabbijn vertaalt de moeilijke of technische termen van het bijbelse Hebreeuws naar de langue d’oïl. Zoals Chrétien de Troyes, neemt Salomon Rachi deel aan de enorme uitbreiding van de Franstalige literatuur in de centrale middeleeuwen.
De herinnering van Rachi blijft bijzonder levendig in Troyes, waar het Instituut Rachi zijn deuren opende in 1990 tegenover de synagoge. Dit Europees centrum voor Hebreeuwse studies en onderzoek verleent onderwijs die voor iedereen open is en ook een plek is voor conferenties en exposities.
Hetzelfde jaar, de 950e verjaardag van de geboorte van Rachi, wordt een monument ter zijne nagedachtenis ingehuldigd rechttegenover het Champagne theater, vlakbij het oud joods kerkhof waar hij begraven ligt. Het werk van Raymond Moretti, een zwarte en witte bol die de tegenstellingen symboliseert et waar het epigram van Rachi is uitgesneden, werd ingehuldigd door de Nobelprijs voor de Vrede Elie Wiesel.